FAS, Filmski autorski studio, iz današnje se perspektive nameće kao osmišljen i dosljedan, politički i filmski radikalan projekt
Pet* dugometražnih (igranih) kinofilmova nastalih u produkciji Filmskoga autorskog studija (FAS) iz Zagreba kao da potvrđuju ideju Davida Bordwella da modus filmske proizvodnje presudno utječe na filmsku estetiku i obratno, tj. da su filmska praksa i filmska estetika, odnosno filmski stil, neraskidivo isprepleteni - filmsko djelo nastaje na sjecištu sila koje čine proizvodna praksa, uvjeti proizvodnje, organizacija industrije, estetika, stil i ideologija (u najširem smislu svjetonazor). FAS-ovi filmovi idealno su poprište za bordvelovsku aspektualnu analizu gdje se spajaju sva četiri pristupa - ekonomska perspektiva (prvi samostalni i neovisni producent kinofilmova u Jugoslaviji, obustavljen nakon pet filmova), društvena, uže gledano politička i ideologijska perspektiva (tko nadzire producenta ako je neovisan i samostalan?), tehnološka i tehnička perspektiva (uvjeti proizvodnje; napola gerilska, neprofesijska produkcija proistekla iz buma kinoklubova, GEFF-a, amaterskog eksperimentalnog filma, »strukturalnog« i »čistog filma« šezdestih), te estetska perspektiva; odnosno, ti su filmovi dobar dokaz ideje da su stilske promjene rezultat načina proizvodnje, a da se način proizvodnje mijenja s obzirom na stilske (i stilističke) zahtjeve. Zanimljiva je i presudna činjenica da tih pet filmova - Slučajni život Ante Peterlića (1969), Nedjelja Lordana Zafranovića (1969), Lov na jelene Fadila Hadžića (1972), Živa istina Tomislava Radića (1972) te Kronika jednog zločina Lordana Zafranovića (1973), omnibus u produkciji zagrebačkog Adriafilma, nastao, kad je FAS ukinut, kompilacijom triju Zafranovićevih srednjometražnih filmova nastalih u FAS-u (Valcer / Moj prvi ples, Ave Marija / Moje prvo pijanstvo i Mora) - čine jasno omeđen i cjelovit korpus i u estetskom i u svjetonazorskom pogledu, pa i u političkom, u smislu da je politika tih filmova autorska politika, stilski odabir globalno modernistički, da su oni polemičke i opozicijske naravi u odnosu na filmsku institucionaliziranost (biraju razne metode otpora klasičnom fabularnom stilu i, u Burchovu smislu, institucionalnom modusu kinematografije, i to najčešće modernističke i »autorske«, te ostvaruju eksperimentalne strukture u igranom kinofilmu, toj okosnici mainstreama i filmske institucionaliziranosti). Ovi filmovi, u svakome pogledu suprotstavljeni establišmentu, nastali u gerilskim, off-uvjetima, kao kinoklubaška kinoprodukcija za kinodistribuciju (!), mimo uhodanih kinematografskih produkcijskih modela, kao svojevrsna umjetnost odozdo, iz krugova filmofila i filmskih gerilaca, udarili su na filmsku i kinematografsku, ali i na društvenu institucionaliziranost, i to na različite načine: pravljenjem globalne strukture (eksperimentalne i groteskne) spajanjem triju filmova povezanih temom zločina i psihičkih devijacija (Kronika jednog zločina), prikazom otuđenja i poetskog modernizma po uzorima Novoga vala (Slučajni život), napuštanjem fikcionalnog filma u korist dokumentarizma i direktnog filma (Živa istina), uključivanjem performansa i hepeninga (Slučajni život; ali i općenita sklonost performansu i ekscesu u npr. Nedjelji), anarhističkim sadržajima, asocijalnim likovima i groteskom koji do kraja dovode tendencije splitske kinoklubaške struje (Nedjelja), pobunom i očajem mladih, tiho ili decentno (Slučajni život), glasno, pomalo pozerski i performativno (Nedjelja) ili nepriređeno, »istinito«, ali opet unekoliko performativno (Živa istina), te otvorenom socijalnom kritikom u politički kontroverznoj priči Lova na jelene čiji režijski stil - manje radikalan od ostalih filmova, ali podjednako na liniji »autorskog« filma - i izvanredna ugođajna ambijentacija podvučena crno-bijelom fotografijom na tragu underground poetike zaključuje kratak, ali važnošću za hrvatski film presudan produkcijski život FAS-a Filmskog autorskog studija, koji se iz današnje perspektive nameće kao osmišljen i dosljedan, politički i filmski radikalan projekt.
(Tomislav Šakić)
* Šestim dugometražnim filmom FAS-a može se smatrati dokumentarni film Poezija i revolucija - studentski štrajk 1971, koji je iz devet sati zaplijenjenih FAS-ovih snimaka (Branka Ivande i Zorana Tadića) 2000. dovršio Branko Ivanda u produkciji Factuma.
